بەبێ هیچ بیروورایەکی سیاسی وکێشەیەکی کۆمەڵایەتی، ژیان وەک خۆی و بەشێوازێکی سروشتی لە ئاڵو گۆردایە . وە سەرە رای هەموو بار گرانیەکانی ژیان به هه‌موولایه‌نەکانیەوە ، بۆتە هێمایەک و ئەو راستیەمان نیشان دەدات كه شارستانیه‌ت و ئاوه‌دانی له هه‌ر شوێنێكی ئه‌م دنیایەداو کۆمەڵگای مڕۆڤایەتی دا ته‌نیا به بیر و هەزر و بازووی پیاوان سەرچاوەی نەگرتوە ، به‌ڵكو بە دوولایەنیو هاوكاری وهاوبەشی ژنان و پیاون بناخەی کۆمڵگایان داناوە، له كۆمه‌ڵگای كورده‌واری خۆشماندا لەهەموو سه‌رده‌مەکاندا ژنانی گەلەکەمان شوێن پەنجەی خۆیان دەر خستەوە ،وە بەدەیان سەدان ژنی ئازاو شۆرەش گێر لە خەبات و بەرنگار بوونەوە بۆ پاراستنومانەوەی کلتورو فەرهەنگی نیشتیمانەکەمان شان بەشانی پیاوان ژنانی ئازاو لێهاتوو هاتوونه‌ته گۆڕه‌پانی ژیان و ڕۆڵێكی دیار و به‌رچاویان گێراوە ، کەم نین ئەو خانمانەی له بنیات نانی كۆمه‌ڵگای كوردی وبیناکردنی بناخەیەکی تەندروستو پاکژو پارێزگاریی كردن له نیشتمان و پێشخستنی لە هەر بوارێک کە بۆیان رەخسابێت ومەجالیان بووبێت ،هەوڵیان داوە وپەشگیری و یارمەتی دەری پیاوان بوون لە رووی زانیاری ولە زۆربەی بواره‌جیاجیاكاندا لە کوردستان .گەلی کورد یەکێک لەو نەتەوانەیە کە گه‌لێك ژنی مه‌زن و ناوداری تێ دا هەڵ کوتوە ،کە شایانی رێزو بەرزراگرتنەن وشانازین بۆ گەلی کورد .کە بەتوانم و لە مەجاڵم دا بێت وه‌كورێزو وەفایەک بۆ ئەو خانمانە کە رۆژگارێک لە خەباتو تێکۆشان دابوون بۆ سەر خستن وسەرفرازی گەلی کورد .بە پێی توانا تیشک ئەخەمە سەر ژیان وخەباتیان ، وەک وەفایەک لە سەر چاوە مێژویەکان وگۆڤارو رۆژنامەکان هەرچیم وەدەست کوت هەوڵ ئەدم بیگەینم بە خوێنەران ، وابزانم ئەوەش ئەچیتە خانەی دڵ سۆزیو خەم خۆری بۆ مەزنی ئەو کەسایتیە نەی گەلی کورد .
قەدەم خێر
ئەو خاتوونە“ قه‌ده‌م خێر“کچی میر، قه‌ندی قه‌لاوه‌ندی یه، که یه‌کێک بوو له میره‌کانی میرنشینی لورستانی بچووک له هۆزی لوڕی فه‌یلییه، که ناسراون به قاره‌مانی و جوامێری و خۆشه‌ویستی و دڵسۆزییان بۆ کورد و کوردستان.پێ ئەچێ له کۆتایەکانی سه‌ده‌ی نۆزده‌هەمدا، له دایکبووبێت ( به‌داخه‌وه له هیچ سه‌رچاوه‌یه‌کدا، ساڵی له‌دایکبوون و ، ساڵی کۆچکردنی تۆمار نەکراوە سەردانی زۆر بابەتو سەرچاوشم کروە بەس بێ سوودە و، هیچم بەر گیر نەهات تەنها سەرەتای ساڵی( ١٩٢٩) وەک کاتی کۆچ کردنی لە بەندیخانە دا ئەوەش تا چەندە راستە …؟، „قه‌ده‌م خێر“ زۆر زیره‌ک و ژیر و وریا و بیرتیژبوو، جوانی و سوارچاکی وئازایه‌تی ونیشتیمان په‌روه‌ریی،بوو به هه‌وێنی چه‌ندین شیعر و گۆرانی به تایبه‌تیش به دیالێکتی فه‌یلی ، که تا ئه‌مڕۆش هه‌ندێ له‌و گۆرانییانه که به‌سه‌ر قه‌ده‌مخێردا هه‌ڵدراون، له‌سه‌ر زاری برا فه‌یلییه‌کانماندا ماونه‌ته‌وه، که باس له دلێری و قاره‌مانێتی و شۆڕشگێڕێتی قه‌ده‌مخێر ده‌که‌ن.
خاتوو“قه‌ده‌م خێر“یش یەکێکە لەو کەسە بوێرانەی کە لە مێژووی کۆن و نوێی پڕ له شانازی و شکۆداری گه‌له‌که‌مان دا ، لاپەرەیەکی پرشنگداری ،لە لاپه‌ڕه زێڕینه‌کانی ژنانی هه‌ڵکه‌وتووی خەباتی شۆرەشگیڕانەو بەر خوودانی کورد و کوردستان دا تۆمار کرد وە.کەم نین ئەو ژنە قارمانانەی له زۆربەی بواره‌کاندا مێژوویەکیان بۆ خۆیان دەستەبەر کردوە ، که هه‌ریه‌که‌یان له بوارێکدا ڕوڵێکی به‌رز و گرنگی بینیوه له خزمه‌تکردن و و به‌رگریکردن له ناسنامەو مێژووی نەتەوەکەیان ،لە ئەدەب و زانای و کۆمەڵایەتی ناو کۆمەڵگای کوردی ، له زانست و زانیاری ، له بنیاتنانی ئاوەدانی وهەنگاوبەرو شارستانی چوون، له ناویاندا شازاده و میرزاده و سه‌رکرده و شاسواری ئازا و دلێر و شۆڕشگێڕ و پێشمه‌رگه و فه‌رمانڕه‌وا و زانا و دانا و سیاسه‌تمه‌دار و شاعیر و نووسه‌ری زۆربلیمەتی تێدا هەڵ کوتون.هەرچەندە بەداخەوە بە هۆی جوگرافیای کوردستان و داگیر کردنی زێدی کوردان ،گەلی کورد وەک نەتەوەیەکی ژێردەستەو زووڵم لێکراو بێبەشبەوە لەدنیای بەرووپێش چوون و کۆکردنەوە ونوسینەوەی مێژووی رەسەن وراستە قینەی خۆی و، ئەوەی کە ماوەتەوە بۆمان و تۆمار کراوە . تەنهائەوەیە لە گیڕانەوەو نوسینەوەی ئەوخەڵکانەیە کە وەک رێوبوارو گەشتیار روویان لە کوردستان کردوەو بەناوی دا تێپەریوەن، دایان وەک داگیر کەریان وەک گەشتوگوزارو بۆ چێژوەر گەرتن لەو بهەشتە روویان تێکردوە .هەر بۆیەش لە شیوەی گه‌شتنامه و یاداشت ، کتێب و نووسینیان لە گه‌شتەکانیان دا نوسیوە. داهێندێکیان وەک گه‌ڕیده و هێندێکیش وەک کوردناس خۆیان ناساندوە.بەڵام بەشی زۆریان بازرگان بوون و بۆ چنینەوەی سامنی نیشتیمانی کوردان روویان کردۆتە ئەو ناوچە شاخاویانە،بەڵام لە گەڵ ئەوەشدا ماڵیان ئاوابێت . که هاتوونه‌ته کوردستان و به چاوی خۆیان ژیان وگوزەرانی خەڵکەکەی و ڕۆڵ و هه‌ڵسوکه‌وتی ژنانی گەلی کوردیان بینیوه و،به ویژدانه‌وه له سه‌ریان نووسیون.وە بەشی زۆریان چه‌خت له‌سه‌ر ڕاستییه‌ک ده‌که‌نەوە که ژنی کوردیان وەک نموونه‌ی ژنانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست باسکردوە .ووتویانە ژنی کورد <له‌گەڵ ژنانی تورک و فارس و عه‌ره‌ب جیاوزن و ئازاد و ئازاو و سه‌ربه‌سترن >،باسی ئەوەکراوە کە یارمەتیدەری پیاون نووله هه‌موو بواره‌کانی ژیاندا شان به‌شانی پیاوان لە هەوڵو تێکۆشان دان وهەڵسووراوانە بۆدابین کردنی بەژیوی ژیان خەزمەت ده‌که‌ن.جیالەووەی له به‌رگری وخەبات بۆ وەدەست خەستنی مافە نەتەویەکانیان ، لە بەرگریدان ووەک پیاوان لە شه‌ڕو بەرنگار بوونەوی نەیارەکانیشیان دان ،بەهێزونەترسن و نەموونەی ژنانی ئازای دنیان و بێوێنه‌ن لە شەرو ئازایەتیدا .
یه‌کێک له‌و ژنە ناودارانه‌ی گەلەکەمان خاتوونی میرزادە خاتوونی چەک بەشانمان ئاوا بۆ دەگێرنەوە “ قه‌ده‌م خێر“ی نه‌مر کچه قاره‌مان و که‌ڵه سه‌رکرده‌یه‌کی شۆڕشگێڕی نه‌به‌ردی کورد بووە،شۆڕه‌سوارێکی زۆر به‌جه‌رگ و دلێر و چاونه‌ترس بووە، کورد و کوردستانپه‌روه‌رێکی که‌م وێنه بووە ،کوردستانی له گیانی و ژیانی لاشیرنتر بووە.رەزا سای پهلەوی خوێن رێژ ویستویەتی بیخوازێو بیکات بە شابانو ، بەڵام ئەو ژنە کوردە رەسەن پۆزی شای شکاندوەو ،هیوا و ئاواتی ئه‌وه‌بووە، که کورد و کوردستان له داگیرکه‌رانی ڕه‌گه‌زپه‌رست و مل هوور ڕزگار بکات.نەک دوای خۆشی ژیانی خۆی کوێت وسەرشۆرکات بۆ بەکوژانی خێزانەکەی تابیکەن بە شابانوو، بۆ هێنانه‌دیی ئه‌م ئامانجه پیرۆزه‌ش له گیان بەخ شین و مردن هیچ کات سڵی نه‌کرده‌وه و زوڵم و ناهه‌قی و چه‌وسانه‌وه‌ی گەلی کوردی بەلاوە مردن بوە ، له‌لایه‌ن شای ئێران ره‌زا شاه په‌هله‌وییه‌وه ،زووڵمو ستەمو چەوسانەوەی میرنەشین و هۆزە کوردیەکان لەو سەر دەمەدا گیشتوە بە چلە پۆپەی رەگزپەرسی ومەودایەکی بۆ ژیانی مەرۆڤی بەهەڵوێست نە هێشتۆتەوە ، کوشتو بەری هەر ڕۆژەو گرتن بێسەرو شێنکردنی سەردارانی کورد مۆخی مەڕۆڤی ئازاوبە هەڵ وێستی خواردووە، هەرئەوەش وایکرد وە ئەو خاتوونە دڵ سۆزەی کورد پێی قبووڵ نه‌کرێ و،رێگای که‌م بژی و که‌ڵ بژی هەڵبژاردەوەو، له ژیانی ژێرده‌ستی و دیلی پێخۆشتر بووە، بۆیه چه‌کی کوردایه‌تی و مه‌ردایه‌تی ده‌کاتە شانی و، له ناوچه‌ی لوڕستان له ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستاندا ،ئەو رۆژ هەڵاتەی کەتا ئیشتاش بە دەست داگیر کەرانەوە گۆمی خوێنە لە زامی لاوی کورد دەرژێت. جاڕی بەرنگار بوونەوە و ،ڕاپه‌ڕین وخەبات و، شۆڕش ڕادەگه‌یەنێت و،هەوڵی وە دەست هێنانی سه‌ربه‌خۆیی لە لورستان دەدات.
بەتایبەتی لە سەرووبەنیدی ئەم بیرە دا کە ئەو ژنە تێکۆشەرەی گەلی کورد جاری بۆ سەر بە خۆیداوە ،پەشتی بە بەهێزی گەلی کورد قایم بوە لەو زەمەنەدا وچوونکا ئەو هەوڵە دڵ سۆزانەیە بۆ دەر چوونی گەڵی کورد لە دیلیو ژێر دەستی وبۆ رێکخسنی شۆڕشێکی سەرتا سەری هاوکات بووە له‌گه‌ڵ شۆڕشه‌که‌ی سه‌رکرده‌ی شۆرش گێری گه‌له‌که‌مان ئیسمائیل ئاغای شکاک < سمکۆی شوکاک>، و شۆڕشی تورکەمەنەکان <ئا‌زه‌رییه‌کان> له ئێران .ئەو خانمە ئەو فەرسەتەی قۆستۆتەوە بە باشی زانیوە لە وەها تاکێتدا دەست لە دەوڵەتو سپای داگیرکەری رەزاشای پەهلەوی بەوەشێنێتو سەر بەستی وەدەست خات بۆ نەتەوەکەی ووەڵاته‌که‌ی،زۆور دڵی بە شۆرشەکەی سمکۆ خۆشبوە ،هەر چندە خاتونی میرزادە „قه‌ده‌م خێری“ زۆرلە سمکۆی شکاک وەرد بین تر بوە ولە ئازایەتیو شەریشدا لەو کەم ترنەبوە، کە زۆر ئازاتریش نە بووبێت ،به‌ڵام بەداخەوە هەر وەکو زۆر بەی سەر کردەکانی گەلی کورد هه‌ردووکیان به نامه‌ردی له‌ناوبراون.
له ساڵی( ١٩٢٥)دا، ره‌زا شای پههلهوی به‌ناهەق و شێوازێکی نامەڕۆڤانەو به فڕوفێڵ و ناڕه‌وا، دوا میری ئەو میرنەشینەی گەلەکەمان میرنشینی لوڕستانی بچووک دەکوژێت ،که “ شامراد خان „ی برای گەورەی“قه‌ده‌م خێر“ بوو.ئه‌م ناهه‌قی و نامه‌ردییه‌ی شای ئێران ،دەبێتە هۆی تووڕه‌یی و ڕق ئه‌ستووریی زیاتری “ قه‌ده‌م خێر“ی ئازاو دڵ بەرز و به‌ڵێنی یاخی بوون ئەداو نای هەوێت زورداری و ژێرده‌ستی قبووڵ بەکات ودەکەوێتە هەوڵی ئەوەی نه‌هێڵی وڵاته‌که‌ی ببێت به مەیدانی رەمبازێنی شای ئێران و لەشکرە داگیر کەرەکەی .بۆیە هەر زوو جاری شۆرش ئەداتو له ماوه‌یه‌کی زۆر که‌مدا توانی هێزێکی باش له هۆزە کوردەکان کۆبکاتەوە وهێزی بەرنگار بونەوە پێکبهێنێت.بێ گومان هەرواشی کرد ، جاڕی ڕاپه‌ڕین و شۆڕشی دا و خۆشی بوو به سه‌رکرده‌ی شۆڕشه‌که ،ئەم هەنگاوەشی بەمەبەستی ئەوە کرد کە سه‌ربه‌خۆیی لوڕستان ڕابگه‌یه‌نێت، ناوی شۆرشەکەی نا پشتکۆ باره‌گای ئەو شۆڕشه رەسەنەش بنارو ئەشکوتی شاخه سه‌رکه‌شه‌کانی لوڕستان بووە . زۆر زەبری کاریگەری لە داگیر کەران وەشاندوە و چه‌ندین جار و له چه‌ندن لاوه شێرانه په‌لاماری لەشکرو سوپاکه‌ی ره‌زا شایان داوە ، زه‌ره‌ر و زیانی گه‌وره‌یان پێ گه‌یاندن و،لە هەر هێرەشو بەرنگار بوونەوەیەک دا توانیو یانە زه‌خیره و چه‌ک و پێداویستەکانی شەرو بەرگریکردن لە خۆیان وهێزەکەیان لەو دەست کەوتانە پاشەکوت بکەن کە لە مەیدانی رووبەروبونەوەدا وەدستیان کەوتوە،وە بەهۆی ئازایەتیو وەرد بینی ئەو خانمە شۆرش گێرەوە توانیو یانە زەبری کووشندە بەوەشێن نوو زۆریان لە سپا و سەربازی ئێران ده‌ست که‌وت گرتوە. هەرئەوەش وای کرد وە رەزا شای پهلەوی ئێران رەقوو تورەیەکی زۆری بێت بەرامبەربەو ژنە قارەمانە ، ویستو یەتی و هەموو هەوڵێکی خۆی بە فێڵ وزۆر داری داوە، بۆ لە بەرێک ترازانی ئەو سەر هەڵدانە خۆرستە و، ویستو یەتی هۆزە کوردەکان به پاره و پایه بخه‌ڵه‌تێنێ وبیان کا به جاش وبەر بەست لە سەر رێگای رەوتی رزگاری خوزانەیەی گەلی کورد لەو ناوچەیە،وەک ئاشکەرایە داگیر کەران لە زۆربەی سەر هەڵدانو شۆرشکانی گەلی کورد ئەوکارەیان کردوە وکۆمەڵێک خەیانت کاریان دەستەمۆ کردوەو کردوویانەن به گژ شۆڕشگێڕه‌کاندا وتوانیو یانە لەو رێگایەوە شۆرشەکە سەر کوت بەکەن . به‌ڵام لە شۆرشی پشتکۆدا ئەو خەونەیان سەری نەگرتوەو که‌سیان بۆ پەیدا نەبوە ئه‌م ناپاکییه‌یان لێ قبووڵ به‌کات و،هیچ کەس لە شۆرش گێران و خەڵکی ناوچەکە ڕازی نه‌بوون بەمشتێک دراو نانی سەر شۆری بە خٶن و ده‌ست بخه‌نه خوێنی براکانیان،لەشکرو سپای شاه چه‌ندین جار هێڕشی کردۆتە سه‌رگوندو شوێنی حەوانەوەی شۆڕشگێڕه‌کان،به‌ڵام له به‌رهۆرەو بڕوای شۆرشگێرانەی ئازادی خوازانی کوردو هه‌ڵمه‌ت و لێدانی زەبری پۆڵاینی نیشتیمان پەرستان ، خۆیان ڕانه‌گرت وهەر جارە بە شێوازێک و زیاتر تووشی شکست و زیان لێکوتن ومل شکان بوونەتەوە . شۆرشی پشتکۆ ڕۆژ بە ڕۆژ زیاتر پەلو پۆی هاویشتوەو ، ئەوەندە کاری گەری لە سەر خەڵکی ناوچەکەدا بوە ،کە له ماوه‌یه‌کی که‌م دا زۆربه‌ی ناوچه‌کانی لوڕستان گیراونە تەوە و له سوپاو لەشکیر داگیرکه‌ری ئێرانی پاکراونەتە‌وه.هەر لەو سەردەمەدا بیری بەر فراوانی شۆرش و سەر بەخۆی کوردستانی مەزن لای خانمە دڵ سۆزەکەی کورد “ قه‌ده‌م خێر“ گەڵالە دەبێ و دەی هەوێت رێگا بۆ پتو کردنی بنچینەیەکی بەهێز بۆ بیناکردنی سەر بەخۆی سەرتاسەری کورد بینا بەکات ولەو پێناوەشدا بیرۆکەیەکی مێژووی و گرنگی بە پاشای کورد لە باشوری کوردستان نیشان داوە .هەڵ دەستێت بە نار دەنی نامەیەک بۆ شێخ محمودی حەفید و،لە نامه‌یه‌کیدا بۆ شێخ مه‌حموودی حه‌فیدی ناردەوە .زۆر شتی هەستیاری باسکردوە ،له نامه‌که‌یدا باسی ئه‌و زوڵم و زۆر ومەل هووریو ناهه‌قیانەی کردبوو که لێیان ده‌کرێ و ،چۆن و بە چەشێوازێکی نامەرۆڤانە ره‌زا شای پههلهوی ، به نامه‌ردی و ناڕه‌وا شامراد خانی براگەورەی کوشتووه.هه‌رلە دێژەی ئەو نامەی داکە بۆ شێخ محمەودی ناردوە ، داوای لێ کردوە ،که سوپاکه‌یان بکه‌ن به یه‌ک و به یه‌ک وبە هێزێکی تۆکمەو پرچکو شارەزاوه په‌لاماری داگیرکه‌ران بده‌ن، له ڕۆژهه‌ڵات و له باشووری کوردستان.لێرەدا مەزنی ونەتەوە پەرستی ئەو ژنە دڵ سۆزو نەمونەیەی گەلی کورد مان بۆ دەر دەکەوێت وخاڵێکی سەیروسەرنوەشت سازی بۆ شێخ محمودی حەفید دەست نیشان کردوە ، کە نە لە رابردوودا نە لەمڕۆی مێژووی کوردو حیزب وشۆرشکانی دا وێنەی نەبوە و هیچ کام لە سەر کەردە کوردەکان شەهامەتو دڵ سوزی ئەوەیان نەبوە کە خانەمە شۆرش گێر „قەدەم خێر “ بوویەتی .لە گەڵ ئەوەی لەوکاتەدا خۆی و شۆرشەکەی هێزو پێگەی بەرزی هەبوە ، بەڵام سەر بەستی و ئازادی نەتەوەکەی داوای لە شێخ کردوەو و بۆ نووسیبوو که ئاماده‌یە وەک رێبەرێکی مەزن جڵەوی هەر دوو شۆرشەکە بداتە دەست شێخ و،سەرۆکایەتی هه‌مووکوردستان بەکاو شۆڕشگێڕه‌کانی هەر دوو دیو بخه‌رێتە ژێر فه‌رمانی شێخ محمود وەک هێزێکی نیشتیمانی و رەسنایەتی کورد بێ ،له‌و سەردەمەدا شۆرشەکەی لورستان ،“پشتکۆ“ پێداویست و چه‌ک و جبه‌خانه و شەر کەری بەتواناو دوژمن ترێنی باشیان هەبوە . کە ئەو کات وایان مەزندە کرد وە که بەشی نەزیکەی دوو ساڵ شه‌ڕکردن وبەرنگار بوونەوەیان پاشەکەوت هەبووە . به‌ڵام بەداخەوە ،“ شێخ مه‌حموود“داواکەی بەگرینگ ورناگرێو، گوێی به داواکەی نادا و به‌ده‌نگی داخوازییه‌که‌یه‌وه ناچێت. گوایه شێخ له‌وه نیگەران بوە ، که ئه‌گه‌ر ڕێکه‌وتنێکی وا بکات لە گەڵ خانەمە شۆرەسواری مەیدانی خەباتو بەرنگار بوونەوە „قەدەم خێر“دەبێتە هۆی بەشێوی لە ناو خۆی ئەو پانتایەی هەیبوە وسواره‌کانی لێی دوورده‌که‌ونه‌وه، چونکه شێخ وای لێک داوەتەوە ،له‌وانه‌یه ئه‌وان به هه‌ڵه لێکیبده‌نه‌وه و، شێخ بە کەسێکی چاوچنۆکو سەروەت پەرست پێناسەکەن و،وابزانەن له پێناوی سه‌روه‌ت و سامانی خاتوو“ قەدەم خێر“ و بۆ ده‌وڵه‌مه‌ندیەکەی ئه‌م ڕێکه‌وتن و یه‌کگرتنه‌ی لە گەڵ شۆرشی پشتکۆ دە کات.
کە بەداخەوە هەر ئەو بۆچوونە هەڵەیەی“ شێخ“ دەبێتە هۆی بە ئامانج نەگیشتنو سەر نەکەوەتنی هەر دووک شۆرشەکە . ره‌زا شای پههلهوی،دوای چه‌ندان جارو هەوڵی رووخانی شۆرشەکەی پشتکۆ پەلاماربۆ سەر یان بەڵام بێسوودبوەو هەموو هەوڵەکانی و بیرۆکەوهێزو سوپاکه‌ی شکست دەهێنێولوتی بەرزی وە زەوی دەکەوێت،تا دواترو وەک پێشەی هەموو کاتی داگیر کەرانی دڵ پڕلە کینە ،په‌نای بۆ فێڵ و درۆ دەبات وبه‌مەبەستی رێکوتن بە کۆمه‌ڵێک دیاریی به نرخه‌وه، وه‌فدێک بۆلای شۆرە سواری دوژمن تۆقێن “ قه‌ده‌م خێر“ دەنێرێ و،به‌ڵێنی ئه‌وه‌یان بە „قەدەم رێر“ داوە که شاه بڕیاری داوه کۆمه‌ڵێک چاکسازی و ئاوه‌دانی له لوڕستاندا جێبه‌جێ بکات وپێشی بەخاتو بناغەیەکی شارستانی سەر دەم دامزرێنێت بۆ ئەو ناوچانەی لە ژێر قەڵم رەوی شۆرشکەی پشتکۆدان ، باری گوزه‌ران و ژیانی دانیشتوانیشی خۆشتر بەکات، بڕیاری لێبووردنی گشتشیی بۆ هه‌موو شۆرشگێروخێزانەکانیان ده‌رکردووه، وەک بێرێزیەکو بەکەم زانینی ئەوگرتنە دەستی جڵەوی خانمە مەزنەی کورد داوای ئەوەشی کردووه که“ قه‌ده‌م خێر“ شووی پێ بکات و بیکات بە شابانوو.خاتوو“ قه‌ده‌م خێر“بە بیستنی ئەو قسانەزۆر له وه‌فده‌که تووڕه دەبێ و، پێیان دەڵێ هەستەن هەر چی تان لە گەڵ خۆتان هێناوە بە دیاری و قسەوە هه‌رهه‌مووی له‌گه‌ڵ خوتاندا به ر‌نه‌وه‌بۆ شوێنی خۆی ،من „قەدەم خێر“چیتان پێدەڵێم وەک خۆی ده‌قی ئه‌م قسه‌یه‌م که وه‌ڵامی داخوازییه‌که‌ی شاکه‌تانه وەک خۆی پێی ڕابگه‌یه‌نن: „من ژن نیم تا شوو بکه‌م، به‌ڵکو ئەوە شایە دەبێت شووبکات.دا لێرەدا مەزنیو ئازایەتی ئەو ژنە سەر کردەی کورد“ قه‌ده‌م خێر“مان بۆ دەر دەکەوێت ، کە چەندە بیر روون وزاناوزیرک بوەو، زۆر به باشی له نیازومەرامی گڵاوی شای خوێن رێژو بێڕه‌وشت تێگه‌یشتوەوزانیو یەتی که نیازی چییه. به‌ڵام به‌داخه‌وه بەهۆی دڵ پاکیو سادەی وکەم ئەزموونی و خۆشباوەری هه‌ندێک له شۆڕشگێره‌کان لە خشتە دەبرێنو بڕوا به‌وبەڵێنو لێخۆشبوونه‌ی کە رزا شای خاین پێی داوبوون ،دە کن و به چه‌که‌کانیانه‌وه خۆیان ئەدن بە ده‌سته‌وە، ئه‌مه‌ش وای کردوە به کارەساتو زیان بەر کوتنی شۆڕشه‌که بشکێتەوە .وە لە گەڵ ئەوشدا هەرکە شای خاین وگۆر بەگۆرو دەست بە خوێنی لاوی کورد سوور ،دوای گرانەوەی ئەو وەفدەی ناردەبووی بۆلای خانمە تێکۆشەرەکەی شۆرشی کورد وبیستنی هەواڵەکە ، وەک گورگی هار هەر کە ، ره‌زا شاه ئه‌و وه‌ڵامه‌ی“ قه‌ده‌م خێری“ پێ دەگات ،زۆر بێزارو تووڕه دەبێ.هەر بۆیە لەشکرو سوپایه‌کی زۆر و ماڵوێران کرو بێبەزەی به‌دەرندانەترین شێوازو پڕ چه‌که‌وئاژڵ ئاسا به‌ره‌و لوڕستان و سەرکوت کردنی شۆرشی پشتکۆ وەرێ دەخات.بەدرندانەترین شێوەوله هیچ ده‌ستیان نه پاراست وەو به سه‌دان منداڵ و ژن و بەساڵداچووی بێوە و بێ بەرگرییان کوشتەوە ، به ده‌یان گوندیان کاولکرد وەوئاوەدانیان سوتاندوە ،بەردنی سامان وژیانی خەڵک بە تاڵان و بێبەزەی بەردوە .بەکورتی بەڵێم بۆ سرینەوەی ژینگەی ناوچەکەو دانیشتوانی ئەوی بۆیان کرابێ دەست یان لێ نەپاراستوە . به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شداوسەرەرای کوشتن و بەرو مالووێران کردن وخوێنرەشتنی بەناهەق ،نەیان توانیوە مەرامەگلاوەکانیان بێنە دیو سه‌رکه‌وتنیان به ده‌ست نه‌هێنا وە، وەک خۆیان ویستویانە. لەشکرو سپای زەبلاحی رەزاشای خاین توانای گرتن وبە چۆک داهێنانی شاخه سەرکەشە‌کانی لورستانی لانەی شێرە کوردانیان نەبووە. هەر چەندە لەو شەرو بەرگریانەدا ،هێزو قەواتی شۆڕشگێره‌کانیش بەرەوپەرژو بڵاوی چوەو،لێکدابرانو هێلاک بوە،بەڵام ئەوە زۆری نە خایاندوەو له دیوی گه‌رمیانی باشووری کوردستاندا خۆیان گرتۆتەوە پەشوویان داوەو ڕیزه‌کانی خۆیان ڕێکخسته‌وه .دوای خۆ رێک خستنەوەی ریزەکانیان دووباره گەراونەتە‌وه بۆ دیوی لورستان و له چه‌ند قۆلێکەوەهێڕشیان کردهۆتە سه‌ر سۆپادرو زبڵاحەکەی رەزا شای ئێرانی گۆر بەگۆرو زه‌بری کوشندەو کاریگه‌ریان لێوەشاندوە، و زیانی زۆریان پێ گه‌یاندون. شای خاین که دە زانێ شەر کردنو هێرشکردن سوودی نیەو مه‌حاڵه بتوانێت به زه‌بری هێز و سوپای زۆر زاڵ بێت و کۆتایی به شۆڕشی پشتکۆ بەسەرۆکایەتی خاتوونی ئازاو چاونەتر „قه‌ده‌م خێر“ی کورد رەسەن بهێنێ.دەکەوێتە فەکری پالانێکی ناجوان مێرانەو،دووباره بە فێڵکردن و سوێند و به‌ڵێنی درۆ و پیلانی گڵاوتر هەم دێتەوە سەر پێشەی هەمووکاتەی داگیر کەران و.ئه‌م جاره‌یان لە رێگەی ئایینه‌وه کورد بەرەو هەڵدێر بەرێت ، هەر چەندە خۆ ئه‌و شێوازانە تازەنەبوون و یه‌که‌م جاریان نه‌بووە. که بەوەهاکڵەکێک و له‌ژێر په‌رده‌ی رەشی ئاینی ئیسلام داگیر کەران و دوژمنانی هەوڵی زۆریان داوە بۆخەڵەتانی کورد وزۆر جاریش سەرکوتنیان بەدەست هێناوە ٨٨٨٨٨٨. شای دەست بەخوێنی لاوانی کورد، شاندێکی تری بۆ لای ژنە رێبەری شۆرشی پشتکۆ“ قه‌ده‌م خێر“ دەنێرێت ، که لە نامه‌یه‌کی ترداوبە شێوازێکی تر ویستویەتی بیخاتە داوەی سیاسەتە رەگز پەرستیەکانی ،گوایە فێڵێکی بەکار بردوەو هه‌ر به‌و شاندەی کەنار دوویەتی کتێبێکی قورئان به دیاری بۆژنە سوار چاکی کورد“ قه‌ده‌م خێر“ دەنێرێت و، له‌سه‌ررووی به‌رگی یه‌که‌می ئەوقورئانه ی‌که‌بەدیاری بۆناردوە ، رەزاشای خوێن مژو مڕۆڤ کوژ هێمای شوێن ده‌ستی خۆی له‌سه‌ر نیشان کردوە،بۆ ئەوی پلانەکەی سەر بەگرێو، بە تەواوی بڕوای پێبکه‌ن،کە گوایە نیەتی باشی هەیەو مۆسوڵمانێکی له خواترسه وبەریار نەشکێنە ،هەر بۆیە هێمای ئەوەی کە دەستی بە قورئانه‌کە داداوه و قورئانه‌که‌ی کردوەبە شاهیدی نێت پاکی خۆی .وە پێیراگەیان دوون کە بە بێ دوودڵی نیگەرانی لێبووردنی گشتی به‌بێ هیچ مه‌رجێک و، سەر جەم شۆرشگێران وهه‌موو چه‌ک هه‌ڵگرێکی شۆرشی پشتکۆده‌گرێته‌وه،وە بەو مەرجەی هه‌مووشیان بگه‌ڕێنه‌وه بۆ سەرزێدی خۆیان و ناو ماڵ و خێزانەکانیان. وە بەڵێنی ئەوەشی پێداوەن ،کەپەربەن بە ئاوەدان کردنەوی ناوچەکانی لورستان و بەبێ هیچ جیاوازیەک لە گەڵ شارە کانی تری ئێران دەستی ئاوه‌دانکر نەوی بۆ بەچێتو لە جارن زیاتر پێشیخەن، لە رووی زانستو بەرەو شارستانیەت چوونی خەڵکەکەی و هەنگاو بەرەو کۆمەڵ گاکەی مەدەنیو پێشکەوتو .هەر ئەو بەڵێن و سوێند خواردنەی شای خاین وای کر کە زۆربه‌ی شۆڕشگێڕه‌کانی شۆرشی پشتکۆ بخاتە داوی ئەو قورێانه ی که بەدیاری بۆی ناردە بوون ، بەداخەوە بڕوا به به‌ڵێنە دڕۆینە که‌ی رەزاشای رەگەزپەرس دە کەن،هەر چەندە بەداخەوە خۆ ئەوەنە یەم جار بوە نە ئاخر جار کە داگیر کەران بەم شێوازەکوردو شۆرشەکانی یان لە خەشتەبەردوون ، هەر پەندیش وەر ناگرێت ئەو کوردە داماوە .شۆرشەکەی پشتکۆش لە ساڵی (١٩٢٨) دا کە بەرەو دارمان بۆوە ، بە هەڵەی ئەو کەسە خۆش باوەرانەی ناو شۆرشەکەبوون،کە بەچەکەکانیانەوە خۆیان دا بەدەست سوپای ئێرانەوەو،لێرەدا وتەیەکی زانای بەناوبانگ سۆفۆلکیسی م دێتەوە بیرکە دەڵێت:“هیچ هێزێک هێندەی پارە ، رەوشت وئەخلاقی مرۆڤ شرناکات !!!“ رێک وەک ئەو تێکۆشەرانە بەداخەوە بۆ ژیانێکی ژێر دەستیان هەڵ دەبژاردووە و ، پەشتی رێبەرە خۆنەویستو گەل پەرستەکەیان بەرداوە. ژنە شۆرش گێری مێژووی مڕۆڤایەتی وگەلی کوردی خێرلە خۆنەدی و“ قه‌ده‌م خێر“ی شێرە ژنو وهەندێک که‌سایەتی زۆر که‌می ناو شۆڕشەکە نه‌بێت باوەر بەو مارەناکەن ،بەڵام بەداخەوە ،بە هۆی گوشاری زۆری لەشکرو پسای داگیر کرو،کەمی هێز بۆ بەرنگار بوونەوەو پلامارئه‌وانیش بەناچاری که دەزانەن گۆرەپانی خەباتەکەیان بەرەو کەم بوونەوەو زیانی زۆر دەچێت،بە ناچاری خۆیان رادەست دەکەن . هەرچەندە بڕوایان به‌و لێبووردنه نه‌بووەو.وەک هەنگاوێکی مانو نەمان سەیریان کردوە.بێگوومان کە بۆ چوونەکەشیان راست بووە و، ماری زامدار جێگای موتمانە پێکردن نیە. سوپای رەزاشای خوێن رێژی ئێران هه‌ر له یه‌که‌م شەوی خۆ بە دەستەوە دانیاندا ،زۆربه‌ی شۆڕشگێڕه‌ناسراوەکاندە کوژێت و“ قه‌ده‌مخێر“ و( ١٧) سه‌رکرده‌ی کارێزمای ناو شۆڕشه‌که جیا دەکەنەوەو بە دەست بەسەری بەرێیان دەکەن بۆ تا‌ران ، هه‌رلە دوای ڕۆژێک گەیشتنیان بەو شار سوورە بە خوێنی گنجانی کورد، هه‌ر (١٧) تێکۆشەرەکەی شۆرشی پشتکۆ له سێداره دەدەن. گوایە بە شێوازێکی زۆر نامڕۆڤانەو‌دوورلە هەموو بەهایەکی ئینسانیەت .ئەوژنە سەر کردە کوردقارمانە “ قه‌ده‌م خێر“ بە پرچ و بەشوێن ئەسپی کوێردا رای دە کێشەن ،تا بەو شێوازە دەرندانەیە تۆڵەی لێبکەنەوە وئازاری بدەن ، تا وای لێهاتوە هه‌موو گیانی شکا و خوێنی لەبەر رۆیشتوە ، دا دواتر بەئازارو خوێنەوە گوستویانەتەوە بۆناو بەندی خانە، به‌ڵام ئازایەتیو خۆراگری ئەو خاتوونە سەر سامیان دەکات و ،بەو هەموو ئازاری رۆحیو جسمیەوە حازر نەبوە داوای لێبووردن بەکات، بۆ ئەوی به‌زه‌ییان پێی دابێو دەست لە سەر ئازار دانی هەڵ گرن .ئەو ژنە تێکۆشەرەی گەڵکەمان بە هۆی زامی مەزنی سەر بەخۆی بۆ نیشتیمانەکەی وزامەکانی سەر جستەی یەوە تووشی نه‌خۆشدەبێ و له ماوه‌یه‌کی که‌م و چاوەروان نەکراودا لە بندیخانە کۆچ دەکات . ئه‌و شێره ژنە سه‌رکرده‌ی مێژووی گەلەکەمان له بەندیخانەداو به سه‌ربه‌رزی و قارەمانیەوە کۆچی دوایی دەکات و، سەری بەرزی شۆرناکات بۆ داگیر کەرانی نیشتیمانەکەی .هەر چەندە کەم نین ئەو کەسانەی ، هاوشێوەی خاتوو“قەدەم خێر“کە بە گیانی پاکی خۆیان شانازی و سه‌روه‌ریان بۆ کورد و کوردستان و، نه‌مری بۆ خۆییان وشۆرشکەیان تۆمارکروە . بە پێی زۆر بەی سەر چاوەکان ،شۆرشی پستکۆ واتە ،شۆرشەکەی ژنە قارمانی مێژووی کورد “ قه‌ده‌م خێر“ ی نەمروو تاجی شانازی سەری کوردان ، سێ ساڵی دەوامی هێناوە ،ئەمە بەدوای کوشتنی شامراد خانی براگەورەی کە لەساڵی( ١٩٢٥) لە لایەن رەزا شای پەهلەوی گۆربەگۆرەوە ، کە میزادەی لورستان „قەدەم خێر“ کڵپەی شۆڕش پشتکۆی بۆ سەر بەخۆی و تۆڵەکرد نەوە داگیر ساندووە . هەرچەندە بەداخەوە سەرچاوەی سەد لە سەد راستی لە سەر ژیانو خەباتی ئەو میرزادە شۆڕشگێرلە بەردەست دانییەو زۆر بەکەمی ناسێنراوە ، بەنەوکانی دوای خۆی .بەڵام کاتی سەر هەڵدانی شۆڕشەکە کە ساڵی( )١٩٢٥ بووبێو( ٣) ساڵیش درێژەی کێشابێت ؟ئەو خاتوونە تا ساڵی(١٩٢٩)دە لە ژیان دابوەو ، هەر لە بەندیخانەش کۆچی دوایی کردوە .
ئه‌وه‌ی که شایانی باس و جێی داخه به لای ئێمه‌وه، ئه‌وەیه که ئێمه‌ی کورد تا ئه‌مڕۆش به هۆی دڵپاکی و خۆشبڕواییمانه‌وه ، زۆر له سه‌رکرده‌کانمان بوونه‌ته قوربانی خۆشبڕوایان و ، دوژمنانی گه‌له‌که‌مان ئه‌م خاڵه لاوازه‌ی رێبەرانی گەلی کوردیان قۆزتۆته‌وه و ، به به‌ڵێن و په‌یمانی بێبەڵگەو درۆ و فێڵ یان کردوە و زۆر هیویان کوشتوین ،بەڵام کورد هەڵ کوتەیەکی وای لێ پەیدا نەبوە بە ئه‌مڕۆشەوە خوێند نەوەیەکی بۆ کونارا هەبێ وبڵێت ئیتر بەسە! دەبێ په‌ند وەر گرین له هه‌ڵه‌کانی رابەردوو، و خوێن و قوربانیدانی بابو باپیرانمان بەسە!.ئیتر نابێ چیتر نەوەکانمان خۆشباوەر بن و، رژانی خوێنی لاوی کورد بەسە!
بەڕێزم ئەو وێنەیەیی کە داتناوە قەدەم خێر نییە ئەو ئافرەتە خەڵکی بۆکانە ، وە فەیلییەکان زاراوەیان کەڵهوڕییە وەکو ناوچەی کرماشان و ئیلام قسە ئەکەن نەك لوڕی